Özbəkistan-Azərbaycan əməkdaşlığı: Geniş Perspektivlər
Son illərdə Mərkəzi Asiya və Qafqaz regionlarında iqtisadi-ticarət əlaqələrinin intensivləşməsi müşahidə olunur. Bu prosesdə Özbəkistan-Azərbaycan əməkdaşlığı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Ortaq tarixi, mədəni və linqvistik köklərə malik hər iki dövlət strateji tərəfdaşlıq münasibətlərini ardıcıl şəkildə inkişaf etdirərək müxtəlif sahələrdə, xüsusilə də kənd təsərrüfatı sektorunda mühüm uğurlar qazanıb.
Kənd təsərrüfatı hər iki ölkənin iqtisadiyyatında aparıcı yer tutur, ərzaq təhlükəsizliyini təmin etməkdə, ixrac potensialını artırmaqda və kənd yerlərinin sosial-iqtisadi inkişafında vacib rol oynayır. Bu baxımdan, Özbəkistan-Azərbaycan əməkdaşlığının kənd təsərrüfatı sahəsində dərinləşməsi təkcə ikitərəfli maraqlara xidmət etmir, həm də regional iqtisadi sabitliyə zəmin yaradır.
2017-2025-ci illər ərzində tərəflər aqrar məhsulların ticarətini artırmaq, birgə aqroklasterlər yaratmaq, qabaqcıl texnologiyaları tətbiq etmək, logistika infrastrukturunu təkmilləşdirmək və elmi-tədqiqat sahəsində əməkdaşlığı inkişaf etdirmək üçün bir sıra əhəmiyyətli təşəbbüslər həyata keçirib. Yüksək siyasi iradə, hökumətlərarası sazişlər və iqtisadi forumlar sayəsində kənd təsərrüfatında inteqrasiya nəzərəçarpacaq nəticələr verib: ticarət dövriyyəsinin həcmi dəfələrlə artıb, birgə istehsal layihələri icra olunmağa başlayıb, elm və innovasiya sahəsində strateji əməkdaşlıq formalaşıb.
Bu məqalədə 2017-2025-ci illərdə Özbəkistan-Azərbaycan əməkdaşlığının kənd təsərrüfatı sahəsində əsas istiqamətləri, əldə edilmiş nailiyyətlər və gələcək planlar hərtərəfli təhlil edilir. Bundan əlavə, iqtisadi-ticarət əlaqələri, infrastruktur və logistika imkanları, elm və təhsil mübadiləsi, eləcə də birgə investisiya təşəbbüsləri çərçivəsində praktiki təcrübə araşdırılır. Bütün bunlar iki ölkə arasında kənd təsərrüfatı əməkdaşlığının davamlı inkişafını təhlil etməyə və gələcək üçün prioritet vəzifələri müəyyən etməyə imkan verir.
Kənd təsərrüfatı: Ticarət əlaqələrinin güclənməsi
2017-2025-ci illər ərzində Özbəkistan-Azərbaycan əməkdaşlığı çərçivəsində kənd təsərrüfatı məhsullarının ticarəti görünməmiş səviyyəyə yüksəlib. Bu artım, bir tərəfdən, iki ölkənin aqrar sektorunun iqtisadi potensialına əsaslanırsa, digər tərəfdən, qarşılıqlı faydalı xarici ticarət siyasətinin ardıcıl icrası ilə bağlıdır. Statistik məlumatlara görə, 2017-2022-ci illər ərzində iki ölkə arasında kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsulları ticarətinin həcmi beş dəfə artıb.
BMT-nin “Comtrade” əmtəə ticarəti statistikasına əsasən, 2022-ci ildə qarşılıqlı ticarətin həcmi 40,8 milyon ABŞ dolları təşkil edib ki, bu da 2021-ci illə müqayisədə təxminən iki dəfə çoxdur. Bu rəqəmlər iki ölkə arasında iqtisadi-ticarət əməkdaşlığının yeni mərhələyə qədəm qoyduğunu açıq şəkildə təsdiqləyir.
2022-ci ilin yekunlarına görə, Özbəkistandan Azərbaycana kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracı 35,1 milyon dollar təşkil edib və ixracın həcminə görə Özbəkistan aparıcı mövqedə olub. Əsas məhsul çeşidinə tütün və tütün əvəzediciləri, quru meyvələr (kişmiş), yerfıstığı (badam, yerfıstığı), lobya, şokolad və tərkibində kakao olan digər məhsullar daxildir. Bunlar əsasən emal olunmuş və yüksək əlavə dəyərli hazır məhsullardır. Bu, Özbəkistan ixracının strukturunda yüksək keyfiyyətli aqrar-sənaye potensialının formalaşdığını göstərir.
Öz növbəsində, 2022-ci ildə Azərbaycandan Özbəkistana idxalın həcmi 5,7 milyon dollar təşkil edib. Azərbaycanın ixrac strukturuna fındıq, badam, bitki yağları, şokolad və kakao məhsulları, sərinləşdirici içkilər, heyvan yemi və pambıq toxumları daxildir. Bu mallar əsasən emal sənayesi üçün nəzərdə tutulub və Özbəkistanın kənd təsərrüfatı klasterləri üçün xammal kimi xidmət edir.
Bu ilin əvvəlində açıqlanan məlumatlara görə, ikitərəfli ticarətin həcmi daha 40 faiz artıb. Bu tendensiya tərəfdaşlığın davamlılığını, artan bazar tələbini və məhsulların rəqabət qabiliyyətini əks etdirir. Tərəflər arasında rəqəmlərin artması hökumətlərarası danışıqlar, sadələşdirilmiş gömrük rəsmiyyətləri, ixrac-idxal sahəsində logistika imkanlarının təkmilləşdirilməsi və ən əsası, qarşılıqlı etimada əsaslanan siyasi və iqtisadi əlaqələr sayəsində gerçəkləşib.
Ticarət məhsullarının çeşidinin şaxələndirilməsi, yəni yeni mal növlərinin meydana çıxması həm də iki ölkənin kənd təsərrüfatı sektorunda yüksək texnologiyaların tətbiqindən xəbər verir. Bundan əlavə, üzüm, tərəvəz, hinduşka, süd məhsulları və təbii şirələr kimi ixrac olunan malların payının artması iki ölkənin kənd təsərrüfatı sahələrinin bir-birini tamamladığını göstərir. Bu baxımdan demək olar ki, Özbəkistan-Azərbaycan əməkdaşlığı çərçivəsində kənd təsərrüfatı məhsullarının ticarəti təkcə iqtisadi göstəricilərin artımını deyil, həm də keyfiyyətcə yenilənməni, innovasiyaların tətbiqini, məhsulların fasiləsiz tədarük zəncirinin təmin olunmasını əks etdirir. Bütün bunlar regional kənd təsərrüfatı bazarında yeni sinerji və qarşılıqlı etimadlı tərəfdaşlıqlar formalaşdırır.
Logistika və İnfrastruktur: Nəqliyyatın strateji əhəmiyyəti
Tərəflər Özbəkistan-Azərbaycan əməkdaşlığında kənd təsərrüfatı məhsullarının ticarətinin artması ilə yanaşı, yükdaşımaları, logistika infrastrukturunun inkişafı və tranzit imkanlarının genişləndirilməsi sahəsində də sistemli əməkdaşlıq qururlar. Kənd təsərrüfatı məhsullarının vaxtında, təhlükəsiz və səmərəli çatdırılması müasir logistika sistemlərinin tətbiqini tələb edir. Bu istiqamətdə 2020-ci ildən nəqliyyat və logistika sektoru ikitərəfli gündəliyin prioritet məsələlərindən birinə çevrilib.
Özbəkistan ilə Azərbaycan arasında nəqliyyat əlaqələri coğrafi baxımdan mürəkkəb, lakin strateji cəhətdən son dərəcə əhəmiyyətli marşrut olan Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu (Orta Dəhliz) vasitəsilə həyata keçirilir. Bu dəhliz Özbəkistandan malların Azərbaycan vasitəsilə Avropa bazarlarına, eləcə də Azərbaycan mallarının Mərkəzi Asiya bazarlarına çatdırılmasına imkan verir. Bu istiqamətdə multimodal nəqliyyat sistemi – avtomobil, dəmir yolu, hava və dəniz nəqliyyatı ilə yüklərin daşınması mexanizmləri formalaşır.
2023-cü ilin yanvarında ilk dəfə olaraq elektron sənədlər əsasında tərəvəz və meyvələrin Daşkənddən Bakıya sınaq daşınması həyata keçirilib. Bu müasir “rəqəmsal nəqliyyat” təşəbbüsü iki ölkənin nəqliyyat sistemlərinin inteqrasiyası prosesindən xəbər verir. Tez xarab olan məhsullar (təzə meyvə və tərəvəzlər) üçün operativ, təhlükəsiz və optimallaşdırılmış logistika xüsusilə vacibdir.
İkitərəfli əməkdaşlıq çərçivəsində Bakı limanında və ona yaxınlıqda yerləşən logistika zonalarında Özbəkistan məhsullarının saxlanmasını və tranzitini təmin edəcək müasir anbar və logistika mərkəzlərinin yaradılması planlaşdırılır. Özbəkistan tərəfinin 2024-cü ilin sonuna kimi Azərbaycanda yaradılan Xəzər Aqro-Logistika Mərkəzi layihəsində iştirak etməsi də nəzərdə tutulur.
Həmçinin birgə logistika şirkətlərinin yaradılması, malların konteynerlərdə çatdırılması, asanlaşdırılmış gömrük rəsmiyyətləri və rəqəmsal izləmə sistemlərinin tətbiqi ilə kənd təsərrüfatı məhsullarının ixrac-idxal əməliyyatlarının səmərəliliyi artırılır. Nəqliyyat xərclərinin azaldılması və məhsulun çatdırılma müddətinin minimuma endirilməsi ikitərəfli ticarəti daha da rəqabətli edir.
Son illər Özbəkistan-Azərbaycan əməkdaşlığında yaşıl dəhliz formatında gömrük nəzarəti prosedurları işlənib hazırlanıb. Bu sistem “bir pəncərə” prinsipi əsasında kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə sadələşdirilmiş bəyannaməni, operativ laboratoriya nəzarətini və tranzit sənədlərini nəzərdə tutur. Bu yanaşma xüsusilə tez xarab olan məhsulların (albalı, nar, tərəvəz, giləmeyvə) ticarəti üçün əlverişlidir. Bu prosedurlar Hökumətlərarası Komitənin bu ilin iyununda Bakıda keçirilmiş 14-cü iclasında müzakirə edilib və burada qabaqcıl Avropa təcrübəsinin tətbiqi ilə bağlı razılıq əldə olunub. Özbəkistan-Azərbaycan əməkdaşlığı logistika sahəsində regional inteqrasiya proseslərində mühüm amil hesab olunur. Bu kontekstdə Azərbaycan Xəzər regionunda, Özbəkistan isə Mərkəzi Asiyanın mərkəzində yer alır ki, bu da Avrasiyanın irimiqyaslı bazarlarına çıxmaq üçün hər iki ölkənin infrastrukturunun inteqrasiyasına imkan yaradır. Xüsusilə, Çin-Mərkəzi Asiya-Cənubi Qafqaz-Türkiyə marşrutu üzrə Yeni İpək Yolu təşəbbüsləri çərçivəsində aqrar və logistika sahəsində əməkdaşlıq xüsusi yer tutur.
Ümumiyyətlə, 2017-2025-ci illər ərzində Özbəkistan ilə Azərbaycan arasında kənd təsərrüfatı məhsullarının daşınması, saxlanması və ixracı infrastrukturu xeyli yaxşılaşıb. Logistika zəncirləri rəqəmsallaşdırılıb, tranzit dəhlizləri şaxələndirilib, tərəfdaşlıq əsasında infrastruktur layihələrinin icrasına başlanılıb. Bu nailiyyətlər kənd təsərrüfatı ticarətində davamlı artımı təmin etməklə yanaşı, iki ölkə arasında iqtisadi etimadı da gücləndirib.
Elm və Texnologiyaların Tətbiqi: İnnovativ inkişaf
Özbəkistan-Azərbaycan əməkdaşlığı kənd təsərrüfatı sahəsində ticarət və logistika ilə məhdudlaşmır, həmçinin elm, texnologiya və kənd təsərrüfatı təhsili sahələrində də genişlənir. Belə inteqrasiya kadr hazırlığı sisteminin formalaşmasına, qabaqcıl təcrübə mübadiləsinə və müasir kənd təsərrüfatının inkişafı üçün zəruri olan innovasiyaların tətbiqinə töhfə verir.
2017-2025-ci illər ərzində hər iki ölkə bu sahədə bir sıra strateji sənədlər imzalayıb, qurumlararası əlaqələr yaradıb və birgə elmi tədqiqatlara başlayıb. 2022-ci ilin iyulunda Türk Dövlətləri Təşkilatı çərçivəsində kənd təsərrüfatı nazirlərinin görüşündə Özbəkistanla Azərbaycan arasında kənd təsərrüfatı sektorunda elmin və innovasiyaların inkişafı üzrə “Yol xəritəsi” imzalanıb. Bu sənəd kənd təsərrüfatının rəqəmsallaşdırılması, sığorta sisteminin təkmilləşdirilməsi, ipəkçilik sahəsində təcrübə mübadiləsi və subsidiya siyasəti kimi sahələri əhatə edib.
Bu ilin yazında Özbəkistan Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi yanında Bilik və İnnovasiyalar üzrə Milli Mərkəzin direktorunun rəhbərlik etdiyi nümayəndə heyəti Azərbaycanda rəsmi səfərdə olub. Səfər zamanı Tərəvəzçilik, Bostançılıq və Kartofçuluq Elmi-Tədqiqat İnstitutu ilə Azərbaycanın Tərəvəzçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutu arasında elmi əməkdaşlığa dair Memorandum imzalanıb. Bu müqavilə tərəvəzçilikdə seleksiya, bioloji mühafizə və aqrotexniki sınaqlar sahəsində elmi mübadilə üçün hüquqi baza yaradıb.
Elmi əməkdaşlığın mühüm aspektlərindən biri də müasir rəqəmsal texnologiyaların kənd təsərrüfatı sektoruna inteqrasiyasıdır. Özbəkistan tərəfi fermerlər üçün “Elektron kabinet” sisteminin tətbiqi ilə bağlı Azərbaycanın təcrübəsini öyrənir. Bu sistem fermerlərə dövlət xidmətlərini almaq, subsidiyalar üçün müraciət etmək, ödənişlər etmək və bazar məlumatlarını əldə etmək imkanı verir.
Bundan əlavə, hər iki ölkə “ağıllı” əkinçilik prinsiplərinin həyata keçirilməsində əməkdaşlıq edir. Dronlar vasitəsilə torpaqların monitorinqi, GPS vasitəsilə əkin, süni intellektdən istifadə etməklə məhsulun proqnozlaşdırılması kimi sahələrdə elmi-praktik təcrübə mübadiləsi aparılır. 2024-cü ilin ikinci yarısında Daşkənd Dövlət Aqrar Universitetində birgə innovativ layihələrin və eksperimental meydançaların həyata keçiriləcəyi “Azərbaycan Texnologiyaları Mərkəzi”nin yaradılması planlaşdırılır.
Aqrar sahədə ali təhsil müəssisələri arasında mübadilə proqramları da yaradılır. Daşkənd Dövlət Aqrar Universiteti ilə Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti arasında imzalanmış Memoranduma uyğun olaraq, 2023-2025-ci illərdə ikitərəfli tələbə və doktorant mübadiləsi təşkil edilib. Bu əməkdaşlıq aqrar sahədə ixtisaslı kadrların hazırlanması, elmi məqalələrin nəşri və beynəlxalq layihələrdə iştirak imkanlarını genişləndirir.
Özbəkistan tərəfi xüsusilə Azərbaycanın kənd təsərrüfatı universitetlərində fəaliyyət göstərən narçılıq, üzümçülük, qoz-fındıq yetişdirilməsi və suya qənaət texnologiyaları üzrə laboratoriyaların fəaliyyəti ilə yaxından tanış olur. Eyni zamanda, Azərbaycandan Daşkənddə intensiv bağçılıq, aqrologiya, qida sənayesində standartlaşdırma istiqamətləri üzrə təhsil alan magistr tələbələrinin sayı artır.
Kənd təsərrüfatı innovasiyalarının kommersiyalaşdırılması və startap mühitinin inkişafı da iki ölkə arasında əməkdaşlıqın prioritet istiqamətlərindən biridir. Daşkənd və Bakıda keçirilən forumlarda “Smart Greenhouse”, “AgroDrone”, “Digital Field Management” kimi startaplar təqdim edilib, texnologiya mübadiləsi ilə bağlı razılaşmalar əldə olunub.
İqlim şəraitinə uyğunlaşdırılmış innovativ texnologiyalar, biogübrələr, genetik seleksiya üsulları, yeraltı suvarma texnologiyaları üzrə elmi layihələr çərçivəsində ayrılan ikitərəfli qrantlar böyük əhəmiyyət daşıyır.
Ümumiyyətlə, 2017-2025-ci illərdə Özbəkistan-Azərbaycan əməkdaşlığında kənd təsərrüfatı elmi, texnologiyası və təhsili sahələrində dərin və sistemli inteqrasiya prosesi müşahidə olunub. Birgə elmi tədqiqatlar, təhsil mübadilələri, müasir texnologiyaların tətbiqi iki ölkənin kənd təsərrüfatı potensialının daha da güclənməsinə töhfə verir. Bu, təkcə iqtisadi baxımdan deyil, həm də sosial və akademik baxımdan davamlı inkişafın qarantıdır.
Aqroklasterlər və İnvestisiyalar: Birgə layihələrin rolu
Özbəkistan-Azərbaycan əməkdaşlığında kənd təsərrüfatı sahəsinin ən perspektivli istiqamətlərindən biri birgə aqroklasterlərin yaradılması və fermer kooperativlərinin inkişafıdır. 2017-2025-ci illərdə bu istiqamətdə konkret investisiya təşəbbüsləri, istehsal və emal layihələri, o cümlədən müasir texnologiyaların tətbiqi istiqamətində əməli işlər həyata keçirilib. Aqroklasterlər becərmə, emal, logistika və ixrac mərhələlərini vahid zəncirdə birləşdirən sistemdir ki, bu da iki ölkənin kənd təsərrüfatı strategiyasının mərkəzi komponentinə çevrilib. 2021-ci ildə Azərbaycanın “Fruits Season Group” şirkəti öz sərmayələri əsasında Özbəkistanda aqroklaster layihəsini həyata keçirməyə başlayıb. O cümlədən Namanqan və Daşkənd rayonlarında 10 hektar müasir istixana və 100 hektar intensiv bağlardan ibarət klasterlərin yaradılması planlaşdırılır. Bu layihələr damcı suvarma, müasir soyutma texnologiyaları və analitik GIS sistemlərini təqdim edib.
Bundan əlavə, Buxara rayonunda yaradılmış aqroklasterlərin fəaliyyəti Azərbaycandan gələn kənd təsərrüfatı nümayəndə heyətlərinin diqqətini cəlb edib. Bu klasterlərdə nar, gavalı, şaftalı, tərəvəz, qoz mürəbbəsi, dondurulmuş yarımfabrikatlar və üzvi şirələr istehsal olunur.
Özbəkistan kənd təsərrüfatında kooperasiya sisteminin tətbiqində Azərbaycanın qabaqcıl təcrübəsindən istifadə edir. 2023-2024-cü illərdə pilot qaydada Səmərqənd, Kaşkədərya və Əndican rayonlarında Azərbaycan modeli üzrə inkişaf etdirilən fermer kooperativləri yaradılıb. Bu sistem xırda təsərrüfatları birləşdirməyə, aqrotexniki xidmətlərin mərkəzləşdirilməsinə, birgə marketinq və ixracın qurulmasına imkan yaratdı.
Bundan əlavə, əməkdaşlıq sistemi tərəvəz və meyvələrin emalı, ümumi soyuducu və anbarların yaradılması, qablaşdırma və ixrac logistikası mərhələlərində effektiv həllər təklif edir. Bu yanaşma böyük bazarlara yönəlmiş ixrac məhsulları üçün xüsusilə vacibdir.
Həmçinin iki ölkə ərazisində istixanalar, plantasiya və müasir aqrar infrastruktur sahəsində də əməkdaşlıq genişlənir. Xüsusilə də Surxandərya vilayətində və Fərqanə vadisində pilot qaydada Azərbaycan texnologiyaları əsasında qurulmuş “ağıllı” istixanalar tətbiq edilib. Bu istixanalarda avtomatlaşdırılmış iqlimə nəzarət, bitkilərin inkişafını izləyən sensor sistemlər və suya qənaət edən hidroponika üsulları istifadə olunur.
Bundan əlavə, Əndican və Gəncə şəhərləri arasında nar və fındıq plantasiyalarının inkişafı üzrə birgə elmi-praktik layihələrin başladığı məlum olub. 2023–2025-ci illər dövründə Özbəkistan tərəfi Azərbaycana nar seleksiyası və tinglərin yetişdirilməsi texnologiyalarını ixrac edib, Azərbaycan tərəfi isə fındıqçılıq, şərabçılıq və bağçılıq sahəsində təcrübəsini bölüşüb.
Daşkənd və Bakıda keçirilmiş biznes forumları çərçivəsində sənaye klasterlərinin, emal sexlərinin və qablaşdırma xətlərinin yaradılması üzrə birgə təşəbbüslər irəli sürülüb.
Xüsusilə, pambıq və kərə yağı emalı klasterləri, ipəkçilik üzrə kooperasiya laboratoriyaları, avtomobil yığımı, tekstil və qida sənayesi üzrə istehsal mərkəzləri yaradılıb.
Bu klasterlər ixrac potensialının artırılmasına, yerli məhsulun əlavə dəyərinin yüksəldilməsinə və onu beynəlxalq sertifikatlaşdırma sistemlərinə uyğunlaşdırmağa imkan verir.
Rəqəmsal Transformasiya: Ağıllı kənd təsərrüfatı
Rəqəmsal texnologiyaların tətbiqi və innovativ yanaşmalar əsasında idarəetmənin təkmilləşdirilməsi müasir aqrar siyasətin ayrılmaz hissəsi olaraq Özbəkistan-Azərbaycan əməkdaşlığının prioritet istiqamətlərindən biri olaraq qalır. 2017–2025-ci illərdə bu iki ölkə kənd təsərrüfatının rəqəmsallaşdırılması, “ağıllı” fermaların yaradılması, süni intellekt və Əşyaların İnterneti (IoT) texnologiyalarının tətbiqi istiqamətində mühüm addımlar atıb.
Azərbaycanın kənd təsərrüfatında fəal istifadə olunan “Fermerin Elektron kabineti” sistemi Özbəkistanda böyük maraq doğurub. Bu platforma fermerlərə onlayn rejimdə dövlət xidmətlərindən istifadə etmək, subsidiyalar üçün müraciət etmək, statistik hesabat vermək, əkin planlaşdırmaq və bazarda qiymət dinamikasını izləmək imkanı yaradır. 2024-cü ildən etibarən Özbəkistan bu model əsasında özünün “AqroXidmət” platformasının işlənib hazırlanmasına başlayıb və azərbaycanlı mütəxəssisləri məsləhətçi qismində cəlb edib.
“Ağıllı texnologiyalar” (smart technologies) və “Əşyaların interneti” (Internet of Things) texnologiyalarına əsaslanan əkinçilik hər iki ölkədə sınaq mərhələsindən başlayaraq praktikada tətbiq olunur. Xüsusilə:
- torpağın rütubətini, temperaturunu və gübrələrin vəziyyətini müəyyən edən sensorlar;
- suvarma sisteminə avtomatik nəzarət üçün proqram təminatı;
- GPS əsasında işləyən “ağıllı” traktorlar və kənd təsərrüfatı texnikası;
- dronlar vasitəsilə əkin, dezinfeksiya və monitorinq texnologiyaları.
Bu texnologiyalar məhsuldarlığın artırılmasına, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsinə və su qıtlığı şəraitində ekoloji dayanıqlılığın təmin olunmasına xüsusilə effektiv şəkildə kömək edir.
Süni intellektin (AI) köməyi ilə torpaq resurslarının rəqəmsal xəritəsinin yaradılması, aqroklasterlər üzrə məhsuldarlıq proqnozunun təhlili, bitki xəstəliklərinin aşkar edilməsi və zərərvericilərlə mübarizə modelləri hazırlanıb. 2023-cü ildən etibarən Özbəkistanın aqrar universitetləri Azərbaycanla əməkdaşlıqda “AI in Agriculture” layihəsini həyata keçirməyə başlayıb. Layihə çərçivəsində rəqəmsal tədris kursları, veb-seminarlar və birgə elmi məqalələr hazırlanıb.
Surxandərya, Fərqanə və Daşkənd vilayətlərində Azərbaycan texnologiyaları əsasında yaradılmış müasir istixanalar iqlimə məsafədən nəzarət, avtomatik gübrələmə, işıqlandırmanın və hava dövranının tənzimlənməsi sistemləri ilə təchiz olunub. Bu istixanalar süni intellekt vasitəsilə məhsulun yetişmə sürətini təhlil edir və optimal məhsuldarlığın əldə olunmasına kömək edir.
Bakının ətrafında Özbəkistan-Azərbaycan əməkdaşlığı üzrə tikilmiş aqroparklarda məsafədən idarəetmə panelləri, bulud hesablamaları texnologiyaları və onlayn monitorinq ekranları tətbiq edilib.
2023–2025-ci illərdə Daşkənd və Bakıda keçirilmiş beynəlxalq texnoloji sərgilər çərçivəsində bir sıra innovativ aqrar startaplar təqdim olunub. Xüsusilə:
- AgroDrone – dronlar vasitəsilə kənd təsərrüfatı sahələrinin təhlil sistemi;
- FarmView – süni intellektdən istifadə edərək bitkilərin sağlamlıq vəziyyətini müəyyən edən proqram;
- Smart Irrigation Hub – suya qənaət edən suvarmanın avtomatlaşdırılması platforması.
Bu startaplar investorlar və dövlət qurumları tərəfindən dəstəklənib və Özbəkistan-Azərbaycan əməkdaşlığı çərçivəsində birgə kommersiyalaşdırılma prosesinə başlayıb.
Əməkdaşlıq, həmçinin beynəlxalq standartlara uyğun ixrac üçün məhsul keyfiyyətinin onlayn sertifikatlaşdırılması və rəqəmsal QR kodlar vasitəsilə izləmə sisteminin tətbiqi istiqamətində də genişlənir. Belə sistemlər ixrac olunan məhsulun mənbəyini, qablaşdırma tarixini, saxlanma şəraitini və daşınma marşrutunu real vaxt rejimində izləməyə imkan verir.
Siyasi İradə və Hüquqi Baza: Tərəfdaşlığın əsası
Özbəkistan-Azərbaycan əməkdaşlığının kənd təsərrüfatı sahəsində uğurlu inkişafının əsas amillərindən biri yüksək siyasi iradə, dövlət başçılarının qarşılıqlı səfərləri, hökumətlərarası sazişlər və daimi dialoq mexanizmlərinin fəal işləməsidir. 2017–2025-ci illər dövründə iki ölkə arasında onlarla rəsmi səfər, forum və komissiya iclası təşkil olunub ki, onların hər biri yeni perspektivli istiqamətlərin yaranmasına zəmin yaradıb.
2023-cü ilin avqustunda Özbəkistan Prezidenti Şavkat Mirziyoyev Azərbaycana rəsmi səfər edib. Səfər zamanı energetika, sənaye, nəqliyyat-logistika, əczaçılıq və aqrar sahələrdə bir sıra strateji sazişlər imzalanıb.
Xüsusilə, bitki yağı və pambıq istehsalı üzrə aqrosənaye layihələrinə, meyvə-tərəvəz məhsullarının ixracının genişləndirilməsinə yönəlmiş sazişlər diqqətəlayiqdir.
2024-cü ilin avqustunda Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev cavab səfəri ilə Özbəkistana gedib. Bu səfər çərçivəsində regional iqtisadi inteqrasiya, aqrar infrastrukturun modernləşdirilməsi, birgə elmi layihələr və kooperasiya klasterləri üzrə yeni sazişlər imzalanıb. Prezidentlərin dialoqu zamanı ikitərəfli ticarət dövriyyəsini 1 milyard dollara çatdırmaq, bunun 30–40 faizinin kənd təsərrüfatı məhsullarının payına düşməsini təmin etmək planı bəyan edilib.
İkitərəfli əməkdaşlıq üzrə Birgə Hökumətlərarası Komissiya Özbəkistan ilə Azərbaycan arasında aqrar əməkdaşlıqı hüquqi və təşkilati əsasda koordinasiya edən əsas platformalardan biridir. Bu ilin iyun ayında Bakıda keçirilmiş növbəti 14-cü iclasda yeni aqrar layihələr, qabaqcıl texnologiyaların transferi və logistika zəncirlərinin gücləndirilməsi məsələləri müzakirə olunub.
Həmin komissiya çərçivəsində birgə “Aqrologistika mərkəzləri”, “Aqrotexniki xidmət şəbəkələri” və “Elmi-tədqiqat mübadilə proqramları”nın hazırlanması üzrə işçi qruplar da yaradılıb. Bu qruplar kənd təsərrüfatı texnikası, toxumçuluq, laboratoriya xidmətləri və sınaq sahələrinin təşkili üzrə təkliflər hazırlayıb.
Bu ilin 20 iyununda Daşkənddə keçirilmiş III Regional Forum da ikitərəfli aqrar əlaqələrin möhkəmləndirilməsində mühüm mərhələ olub. Forumda dövlət qurumlarının, özəl sektor nümayəndələrinin və beynəlxalq maliyyə institutlarının iştirakı ilə investisiya layihələri, kooperasiya proqramları və sənaye-aqrar komplekslərin inkişafı məsələləri müzakirə olunub. Forumun nəticəsi olaraq Özbəkistanın bir neçə regionunda Azərbaycan sərmayələrinin iştirakı ilə kənd təsərrüfatında yeni klaster layihələrinin başlandığı elan edilib.
Türk Dövlətləri Təşkilatı çərçivəsində də iki ölkə arasında genişmiqyaslı aqrar əməkdaşlıq həyata keçirilir. 2022-ci ilin iyul ayında kənd təsərrüfatı nazirlərinin görüşündə “Kənd təsərrüfatının rəqəmsallaşdırılması və innovasiyaların tətbiqi üzrə Yol xəritəsi” imzalanıb. Bu sənəd hər iki ölkə üçün ümumi strateji konsepsiya əsasında fəaliyyət göstərmək imkanı yaradıb.
Aqrar əməkdaşlıqın sistemli aparılması üçün qarşılıqlı sənədlər və sazişlər zəruri hüquqi baza rolunu oynayır. 2017–2025-ci illərdə imzalanmış əsas sənədlərə daxildir:
- Kənd təsərrüfatı sahəsində elmi-texniki əməkdaşlıq haqqında memorandum;
- Aqrosənaye məhsullarının ixracı və idxalı üzrə saziş;
- Rəqəmsal transformasiya və “ağıllı” fermer təsərrüfatı layihələri üzrə niyyət protokolları;
- Aqroklasterlərin və investisiya layihələrinin dəstəklənməsi haqqında müqavilə.
Bütün bu sənədlər iki dövlətin aqrar siyasətinin sinxronlaşdırılmasına, praktiki fəaliyyətdə hüquqi ziddiyyətlərin qarşısını almağa və uzunmüddətli dayanıqlı əməkdaşlıqa əsas yaradıb.
Nəticə: Davamlı əməkdaşlıqın gələcəyi
2017–2025-ci illərdə Özbəkistan-Azərbaycan əməkdaşlığı kənd təsərrüfatı sahəsində keyfiyyətcə yeni mərhələyə yüksəlib. Ənənəvi ticarət əlaqələrindən müasir aqroklasterlərə, elmi-texnoloji mübadiləyə, rəqəmsal transformasiya və birgə istehsal layihələrinə qədər geniş kooperasiya modeli formalaşıb. Belə strateji tərəfdaşlıq yalnız iqtisadi maraqlara deyil, həm də siyasi etimada, regional inteqrasiyaya və innovativ inkişafa əsaslanan dayanıqlı sistem kimi özünü təsdiqləyir.
İki ölkə arasında ticarət dövriyyəsi sabit şəkildə artıb, belə ki, 2022-ci ildə bu həcm 40,8 milyon dollara çatıb və sonrakı illərdə genişlənməyə davam edib. Özbəkistan əsasən qurudulmuş meyvələr, qoz-fındıq, şokolad və digər qida məhsullarını Azərbaycana ixrac edib, Azərbaycan isə fındıq, bitki yağları və heyvan yemi tədarük edib. Bununla yanaşı, qarşılıqlı əməkdaşlıq nəticəsində aqroklasterlər, istixanalar, seleksiya mərkəzləri və texnologiya parkları kimi infrastruktur layihələri yaradılıb.
Rəqəmsal transformasiya prosesində “ağıllı” fermalar, süni intellektdən istifadə edilən monitorinq sistemləri, məsafədən idarəetmə platformaları tətbiq olunub ki, bu da hər iki ölkədə aqrar sektorun idarəetmənin keyfiyyətini kökündən yeniləyib. Elmi-texnoloji mübadilə, birgə tədqiqat layihələri, tələbə və mütəxəssis mübadiləsi isə kənd təsərrüfatı sahəsində insan kapitalının inkişafına təkan verib.
Bu nailiyyətlər yüksək siyasi iradənin, hökumətlərarası komissiyaların fəaliyyətinin, strateji səfərlərin və diqqətlə qurulmuş hüquqi bazanın nəticəsi olub. Prezidentlər səviyyəsində səfərlər zamanı əldə olunmuş razılaşmalar, forumlarda qəbul edilmiş qərarlar və həyata keçirilən “Yol xəritələri” iki dövlətin aqrar sektorunun rəqabət qabiliyyətinin artırılmasına xidmət edib.
Ümumilikdə, 2017–2025-ci illər Özbəkistan-Azərbaycan əməkdaşlığının aqrar sahədə tarixində mühüm mərhələ olub, qarşılıqlı etimada əsaslanan sabit tərəfdaşlıq modeli formalaşıb. Yaxın illərdə bu əməkdaşlıqın dərinləşəcəyi və qabaqcıl texnologiyalar, yaşıl enerji, ekoloji kənd təsərrüfatı, regional ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi və birgə beynəlxalq bazarlara çıxış kimi sahələrdə yeni üfüqlər açacağı gözlənilir.
